Pierwodruk: Marek Waszkiel, TEATR LALEK – hasło do Elektronicznej Encyklopedii Teatru Polskiego, redagowanej przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie

http://www.encyklopediateatru.pl/hasla/162/teatr-lalek

TEATR LALEK (niem. Puppentheater/Figurentheater, fr. théàtre des marionnettes, ang. Puppet Theatre, ros. teatr kukoł) – ogólna nazwa przedstawień teatralnych, w których funkcje aktora pełni lalka teatralna (animant) poruszana (animowana) przez ukrytego lub widzialnego aktora (animatora, lalkarza, aktora-lalkarza) lub występująca obok żywego aktora jako jego sceniczny partner. Istotą t.l. jest animacja – sztuka ożywiania martwych przedmiotów (animantów, lalek). Animacja może być bezpośrednia (w klasycznych technikach lalkowych, np. marionetka) lub pośrednia (teatr mechaniczny). W XX w. do t.l. przypisano teatr masek  oraz włączono nowe gatunki, np. teatr rąk, w których funkcje lalek pełnią części ciała aktora. W ostatnim półwieczu termin t.l. zaczął się zacierać. Wynikało to z mnogości środków teatralnych absorbowanych przez t.l., teatralizacji działań plastycznych i wizualnych, mieszania gatunków sztuk widowiskowych, wreszcie silnej specjalizacji lalkarzy z jednej strony, z drugiej – otwartości na wszelkie nowości, prowadzącej do utraty własnej tożsamości. Dodatkową komplikację stanowi popularne rozumienie t.l. jako zabawy dla dzieci: infantylnej, banalnej i użytkowej.

T.l. jako gatunek sztuki widowiskowej sięga czasów przedhistorycznych, rozwijał się na wszystkich kontynentach, w obrzędach świeckich i religijnych. Był także obecny w kulturze ludowej Słowiańszczyzny. Najdawniejsze polskie źródła sięgają XV w. (Waśko z Wilna). Źródła literackie XVI i XVII w. (m.in. M. Rej, J. Kochanowski) poświadczają obecność i znajomość łątek (najstarsza nazwa lalki teatralnej), lalek i t.l. Do końca XIX był zdominowany przez cudzoziemców, choć także Polacy uczestniczyli w międzynarodowych wędrówkach komediantów (np. Jakubowscy w Moskwie, czy F. Kińsky w Hiszpanii). Szopka, polska odmiana widowiska bożonarodzeniowego, pojawiła się najpóźniej w drugiej połowie w. XVII. Z XVII w. pochodzą przykłady obecności lalkowej wersji komedii dell’arte z Pulcinellą (1666) i zespołów angielskich komediantów, także grających lalkami. W XVIII w. rozwinął się teatr magnacki, głównie opera marionetkowa, m.in. na dworach Radziwiłłów, czy J. K. Branickiego. Z ok. 1780 pochodzi obraz olejny J. P. Norblina Les Marionettes polonaises – najstarszy ikonograficzny wizerunek polskiego przedstawienia lalkowego. Przedstawienia marionetkowe i mechaniczne dominowały na przełomie XVIII i XIX w. Ich autorami byli także Polacy, m.in. J. Bogacki czy J. Kuparenko. Być może pierwszy stały teatr marionetek, pn. Nowy Teatr Mechaniczny, powstał w Warszawie w 1844. Do końca XIX w. lalkarze adresowali swoje widowiska do szerokiej publiczności. Pierwszy stały teatr lalek dla dzieci (lalkarze zainteresowali się dziećmi w II poł. XIX w.) założył W. Rybka w Warszawie w 1897. Najsłynniejszy polski teatr marionetek dla dzieci prowadziła M. Weryho w Warszawie (1900-1904). Pierwszy artystyczny teatr marionetek dla dorosłych, pn. Teatr Kukiełek, założył w Warszawie w 1910 M. Dienstl-Dąbrowa. W okresie międzywojennym rywalizacja lalkarska przebiegała między dwoma ośrodkami: Warszawą, gdzie od 1928 nowym teatrem dla dzieci zajmowali się J. Wesołowski, M. Kownacka i inni twórcy Teatru Kukiełek Baj, i Poznaniem, gdzie podstawy zawodowego środowiska lalkarskiego tworzyli J. I. Sztaudynger, S. Polonyj-Poloński, J. Sójka i T. Czapliński. W 1938 założyli Wielkopolską Rodzinę Marionetkarzy, pierwsze polskie stowarzyszenie lalkarskie, a w ślad za nim stały teatr lalek Błękitny Pajac w Poznaniu.

Osobliwy rozwój t.l. przypadł na lata II wojny. Liczne przedstawienia, a nawet teatry (jawne i tajne), powstawały na terenach okupowanych, w więzieniach i obozach jenieckich, obozach koncentracyjnych i w jednostkach wojskowych skupiających Polaków na różnych frontach, wśród nich Państwowy Polski Teatr Kukiełek założony przez W. i Z. Jaremów w Grodnie i Teatr Lalek w oflagu VIIA w Murnau, gdzie działalność rozpoczynał H. Ryl.

Po wojnie t.l. został zinstytucjonalizowany, z czasem upaństwowiony (od 1950), osiągając liczbę 27 państwowych t.l. Wkrótce zastąpił także teatry młodego widza i zyskał wyłączność w obsługiwaniu publiczności dziecięcej i młodzieżowej. Do najciekawszych osobowości polskiego t.l. w pierwszym okresie powojennym należeli: Jarema (Groteska), Ryl (Arlekin), J. Kilian-Stanisławska (Niebieskie Migdały, później Lalka), I. Sowicka (Guliwer). Pod koniec lat 50. lalkarstwo polskie zdominowali: J. Wilkowski (Lalka), J. Dorman (Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie) i N. Gołębska (Miniatura), do nich dołączyli: L. Serafinowicz (Marcinek), S. Ochmański i in. W l. 80. i 90. główne ośrodki lalkarskie to Wrocław (W. Hejno) i Białystok (K. Rau), także za sprawą silnie rozwijającego się szkolnictwa lalkarskiego. Po 1989 pojawiły się lalkarskie przedsięwzięcia nieinstytucjonalne, wśród nich grupy niezależne, m.in. Wierszalin Teatr P. Tomaszuka i T. Słobodzianka, Teatr ¾ Zusno Raua, później Unia Teatr Niemożliwy, Walny-Teatr, Kompania Doomsday i in. Współczesne życie lalkarskie obejmuje przedstawienia dla dzieci (wśród nich nowy gatunek: teatr najnajowy), bogatą ofertę teatru lalek dla dorosłych, liczne festiwale lalkarskie, zbiory muzealne, specjalistyczne czasopisma lalkarskie (gł. istniejący od 1950 Teatr Lalek), rozwijający się nurt badań naukowych i działalności krytycznej.

Bibliografia: Jurkowski, Henryk: Dzieje teatru lalek, t. 1 i 2, Lublin 2014; Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (do roku 1945), Warszawa 1990; Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (1944-2000), Warszawa 2012.