Pierwodruk: Marek Waszkiel, TEATR MECHANICZNY – hasło do Elektronicznej Encyklopedii Teatru Polskiego, redagowanej przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie

http://www.encyklopediateatru.pl/hasla/164/teatr-mechaniczny

TEATR MECHANICZNY (niem. Mechanisches Theater, fr. théâtre mecanique, ang. Mechanical Theatre, ros. mechaniczeskij teatr) – specyficzna odmiana teatru lalek, w którym mamy do czynienia z animacją pośrednią, tzn. rola artysty (mechanika) ogranicza się do zbudowania lalki i wyposażenia jej w odpowiedni mechanizm (np. hydrauliczny, zegarowy, dziś głównie elektroniczny). W XX w. t.m. znalazł nowe rozumienie w gatunkach teatru awangardowego, czasem antyaktorskiego, głównie rozwijanego przez plastyków (np. Oskara Schlemmera, w Polsce – Tadeusza Kantora). Do kategorii t.m. należą widowiska typu theatrum mundi (termin z końca XVII w.), tj. ożywione obrazy, w których na tle płaskich malowanych dekoracji przesuwają się ruchome postaci, gabinety figur mechanicznych, nawet pojedyncze automaty, współcześnie – zdalnie sterowane lub zaprogramowane przedmioty i formy poddawane zewnętrznej animacji. Automaty i gabinety figur mają mechanizmy znajdujące się we wnętrzu figur, w theatrum mundi lalki umieszczane są na ruchomych taśmach, szynach czy obracających się tarczach, zaś ruch poszczególnych członków figur uzyskiwany jest za pomocą przesuwających się sznurków czy linek łączących owe członki z kręcącymi się kołami zębatymi i trybami mechanizmu. Znane od starożytności typy t.m. (np. figury Herona z Aleksandrii czy zespoły figur Filona z Bizancjum) obecne były w średniowieczu (tzw. zaczarowane ogrody np. Omajjadów), także w Polsce (figura Chrystusa z ruchomymi ramionami). Od końca XVI w. konstruowano w rezydencjach magnackich ogrodowe t.m. (np. w Hellbrunn pod Salzburgiem, czy słynny Rocher w Lunéville, lotaryńskiej rezydencji Stanisława Leszczyńskiego w 1742). Z XVII w. pochodzi najstarszy polski afisz t.m. z występów włoskiego mechanika (w zb. Biblioteki Jagiellońskiej). Największą popularność t.m. zyskał na przełomie XVIII i XIX w. Mechanicy, głównie cudzoziemscy, pokazywali swoje teatry w reprezentacyjnych salach i przyciągali szeroką publiczność, choć często łączyli także inne formy widowiskowe (marionetkowe, cyrkowe, magiczne lub optyczne). Wśród Polaków m.in. dekorator teatralny Antoni Wolski, Karol Kalinowski czy Antoni Walter. Najsłynniejszym był Jordaki Kuparenko, spolonizowany Rumun, mieszkający i działający w Warszawie w l. 1804-1844. Ze swoim t.m. – m.in. obraz powrotu orszaku koronacyjnego cara Mikołaja I z Soboru Uspieńskiego, z 400 ruchomymi figurami – występował wielokrotnie w Rosji i Niemczech. Wędrowny t.m. w 1838 narysował C.K. Norwid. Popularność automatów spadła gwałtownie w połowie XIX w., gdy publiczność rozszyfrowała tajemnice ich mechaniki. Theatrum mundi przetrwało w postaci betlejem lub zmechanizowanego żłobka (najsłynniejsze szopki: w Wambierzycach i w podziemiach kościoła Braci Kapucynów w Warszawie), dawne automaty – w formie współczesnych mechanicznych zabawek. T.m. kontynuują współczesne roboty, animatroniksy i automaty wykorzystywane także do celów widowiskowych.

Bibliografia: Ostrowski, Jan: Rocher, teatr automatów Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville, „Pamiętnik Teatralny” 1972, z. 2; Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (do roku 1945), Warszawa 1990; Waszkiel, Marek: Teatry mechaniczne w Warszawie w latach 1795-1847, „Pamiętnik Teatralny” 1977, z. 1; Dział: „Androidy, roboty, teatr mechaniczny / The Androids, Robots and Mechanical Theatre”, „Teatr Lalek” 2014, nr 3-4.